ساروج یکی از مواد ساختمانی سنتی و بسیار مقاوم است که در ساخت بناهای تاریخی ایران و بسیاری از مناطق خاورمیانه مورد استفاده قرار گرفته است. این ملات دارای ترکیباتی از آهک، رس، آب و مواد افزودنی مختلفی است که برای افزایش استحکام آن به کار می‌روند. از جمله این مواد افزودنی می‌توان به خاکستر، فیبرهای گیاهی و حتی مواد پروتئینی مانند خون حیوانات یا سفیده‌ی تخم مرغ اشاره کرد.
تاریخچه ساروج:
یکی از قدیمی‌ترین ملات‌های ساختمانی است که از دوران پیش از اسلام به کار رفته و در ساختمان‌های ایران و مناطق دیگری از خاورمیانه مورد استفاده قرار گرفته است. این ملات به دلیل مقاومت بالا در برابر آب و عوامل جوی دیگر، و همچنین مقاومت در برابر حریق و تخریب‌های فیزیکی، معروف شده است.
استفاده از آن در ساختمان‌هایی مانند قنات‌ها، پل‌ها، دیوارهای شهرها و سدها به دوران‌هایی قدیمی‌تر از خود باز می‌گردد، اما قدمت دقیق استفاده از آن قابل تعیین نیست. یکی از نمونه‌های معروف استفاده از ساروج، “سی‌و‌سه‌پل” در شهر اصفهان است که ستون‌های آن با استفاده از این ملات ساخته شده و به خوبی تا به امروز دوام آورده‌اند.
روش تولید:
- ترکیب آهک و خاک رس
- افزودن آب و ورز دادن مخلوط
- افزودن خاکستر و مواد الیافی
- کوبیدن مخلوط
- بازیابی و جداسازی آب
- پختن مخلوط
- استفاده و اجرا
به طور کلی در دو نوع اصلی تولید و استفاده می‌شود:
۱. ساروج گرم (آتشی): این نوع ساروج با پختن مواد اولیه در دمای بالا تولید می‌شود. فرآیند حرارتی به واکنش‌های شیمیایی مواد کمک کرده و ماده‌ای بسیار مقاوم‌تر و سخت‌تر ایجاد می‌کند. ساروج گرم به خصوص برای ساختارهایی که نیازمند مقاومت بسیار بالایی در برابر نیروهای طبیعی و انسانی هستند، مناسب است.
۲. ساروج سرد ( خاکی): ساروج سرد بدون کاربرد حرارت و تنها از طریق مخلوط‌کردن و ورز دادن مواد اولیه در شرایط معمولی و استاندارد محیط تولید می‌شود. این نوع ساروج در مقایسه با ساروج گرم ممکن است کمتر مقاوم باشد، اما صرفه‌جویی در زمان و منابع مصرفی می‌تواند مفید باشد.
کاربرد:
به عنوان یک ماده ساختمانی مقاوم و سنتی، کاربردهای گوناگونی در دوران تاریخی و مناطق مختلف خاورمیانه داشته است. برخی از کاربردهای عمده ساروج عبارتند از:
- تاسیسات آبی: ساخت سدها، کانال‌ها، آبراه‌ها، حوض‌ها و قنات‌ها که به‌دلیل مقاومت بالای ساروج در برابر رطوبت، این کاربرد بسیار رایج بود.
- بناهای دفاعی: استحکامات شهری مانند دیوارهای دفاعی، قلعه‌ها و برج‌ها. ساروج به خاطر سختی و مقاومت بالا در برابر حملات نظامی مهم بود.
- مصالح ساختمانی: در ساخت دیوارها، کف‌سازی‌ها و سایر عناصر ساختمانی به کار می‌رفت که نیاز به دوام طولانی و مقاومت داشته باشند.
- عایق‌کاری: به‌عنوان عایق در برابر حرارت و رطوبت در بناهایی که نیازمند کنترل شرایط داخلی بودند مانند حمام‌ها، اطاق‌های نگهداری مواد غذایی و زیرزمین‌ها.
- بناهای مذهبی و تدفین: در ساخت مقبره‌ها، زیارتگاه‌ها و مساجد نیز کاربرد داشت که نیازمند زیبایی و همزمان دوام بالا بود.
- ترمیم و مرمت بناهای تاریخی: در عملیات مرمت و ترمیم بناهای تاریخی از ساروج استفاده می‌شود تا همخوانی با مصالح اصیل و اوریجینال بنا حفظ شود.
- ملات پیوند دهنده: به عنوان چسباننده برای اتصال سنگ‌های ساختمانی و بلوک‌ها در بناهای مختلف.
روش های تخریب:
تخریب آن به دلیل مقاومت بالای آن کار دشواری است و معمولاً نیاز به روش‌های خاص و اغلب پرزحمت دارد. در گذشته و حتی امروزه برای تخریب ساروج از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
- استفاده از ترکیبات شیمیایی
- حفاری و کندن
- گرما و سرما
- استفاده از مته‌ها و دیلم‌های بزرگ
- انفجار
حلال:
- استفاده از اسیدها: استفاده از اسیدهای قوی مانند اسید کلریدریک یا اسید سولفوریک برای حل کردن ساروج رایج است. با این حال، باید توجه داشت که این فرایند باید تحت شرایط کنترل‌شده و با احتیاط انجام شود تا از آسیب به محیط زیست و افراد جلوگیری شود.
- ترکیبات شیمیایی مخصوص: برخی ترکیبات شیمیایی خاص توسعه یافته‌اند که قادر به ایجاد واکنش‌های شیمیایی لازم برای حل کردن ساروج هستند.
- امولسیون‌های شیمیایی: برخی از پیمانکاران از امولسیون‌های شیمیایی خاص برای نرم کردن ساروج استفاده می‌کنند. این امولسیون‌ها قادرند به ساروج نفوذ کنند و آن را نرم و قابل کنده کاری کنند.
- روش‌های مکانیکی: در صورتی که استفاده از مواد شیمیایی ممکن نباشد یا مورد تایید نباشد، از روش‌های مکانیکی مانند حفاری، سوراخ کردن و کنده کاری برای تخریب فیزیکی مورد نیاز است.
روش هایی برای از بین بردن:
استفاده از ابزارهای مکانیکی:
-
- پیکور برقی یا دیزلی
- دریل و چکش‌های سنگین
- ترکیبات شیمیایی حل کننده:
- روش‌های دمایی:
- حرارت و سرمای ناگهانی
- استفاده از شعله ور
- استفاده از مواد منفجره:
- در شرایطی که تخریب بزرگ‌مقیاس نیاز است، گاهی مواد منفجره کنترل‌شده مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- مواد انبساطی نرم کننده:
روش های تشخیص:
- مشاهده ظاهری: ساروج معمولاً دارای ظاهر خشن و متخلخل است و رنگ آن ممکن است از خاکستری تیره تا قهوه‌ای یا حتی مایل به سیاه باشد. بازدید و بررسی ظاهری می‌تواند کمک‌کننده باشد.
- سختی و مقاومت: اگر ملات سخت‌تر از سیمان معمولی است و در برابر ضربه همچنان مقاومت نشان می‌دهد، ممکن است ساروج باشد.
- بررسی واکنش به اسید: چون ساروج اغلب حاوی اجزای آهکی است، ممکن است با اسید واکنش دهد و حباب‌های گازی ایجاد کند. این آزمایش باید با احتیاط و توسط کارشناسان انجام شود.
- تلاش برای نفوذ آب: ساروج به خوبی آب را دفع می‌کند. اگر آب به راحتی نفوذ نکند و روی سطح جمع شود، ممکن است نشانه‌ای از ساروج باشد.
- آزمایش‌های فیزیکی و شیمیایی: موسسات تخصصی ممکن است آزمایش‌های پیچیده‌تری را برای شناسایی ترکیبات شیمیایی و ویژگی‌های فیزیکی ساروج انجام دهند.
- استفاده از دستگاه‌های پرتو X: گاهی از پرتو X برای تشخیص ترکیبات مینرالی که در ساروج وجود دارد استفاده می‌شود.
- مشورت با کارشناسان: در صورت نیاز به تشخیص دقیق، بهتر است از کارشناسان میراث فرهنگی یا باستان‌شناسی که در این زمینه تجربه دارند کمک بگیرید.
- تاریخچه و مکان: مکان و تاریخچه‌ی یک سازه نیز می‌تواند در تشخیص استفاده از ساروج کمک‌کننده باشد، به‌ویژه اگر در مناطقی قرار دارد که سابقاً استفاده از ساروج رایج بوده است.
